Dr. Turan Çetin

Duygudurum Bozukluklarında Demografik, Sosyal ve Sosyoekonomik Faktörler

Duygudurum bozuklukları özellikle major depresyon ve iki uçlu bozukluklar bireyin ruhsal dengesini, sosyal işlevselliğini ve yaşam kalitesini derinden etkileyen psikiyatrik rahatsızlıklardır. Bu bozuklukların ortaya çıkışı, yalnızca biyolojik temellere değil; aynı zamanda cinsiyet, yaş, medeni durum, kültürel yapı ve sosyoekonomik düzey gibi pek çok çevresel ve toplumsal faktöre de bağlıdır.

Cinsiyet Farklılıkları: Kadınlarda Depresyon Riski Daha Yüksek

Tek uçlu major depresyonun en tutarlı bulgularından biri, kadınlarda görülme sıklığının erkeklere göre yaklaşık iki kat fazla olmasıdır. Bu fark genellikle ergenlik sonrası dönemde başlar, 30–45 yaş aralığında en yüksek düzeyine ulaşır ve yaşlılıkta da devam eder.
Kadınlarda depresyon riskinin yüksek olmasında şu faktörler etkili olabilir:

Hormonal döngüler (östrojen ve progesteron dalgalanmaları)
Doğum, lohusalık ve menopoz dönemlerindeki biyolojik değişiklikler
Kadınların strese ve sosyal baskıya karşı daha yüksek duyarlılık göstermesi
Aile, iş ve sosyal rollerin çoklu yükü
Erkeklerde sık görülen madde kullanımı ve duygusal bastırma eğiliminin, depresyon belirtilerini gizlemesi

İki uçlu bozukluklarda ise cinsiyet dağılımı daha dengelidir; ancak İki Uçlu II tipi kadınlarda biraz daha sık görülür. Bu alt tipte depresif dönemlerin daha yoğun yaşanması, kadınlardaki genel duygudurum dalgalanmalarının biyolojik ve sosyal nedenlerle daha belirgin olmasına bağlanmaktadır.

Yaş Faktörü: Başlangıç Dönemi ve Yaşam Boyu Yaygınlık

Depresif bozukluklar en sık erken erişkinlik döneminde ortaya çıkar.

Tek uçlu depresyon için ortalama başlangıç yaşı 30–35’tir.
İki uçlu bozukluklar genellikle daha erken yaşta, 20’li yaşların başında başlar.

Genç yaşta başlayan duygudurum bozuklukları genellikle tekrarlayıcı seyirli olur.
Yaşlı bireylerde ise depresyonun daha çok bedensel hastalıklar, yalnızlık, sosyal izolasyon ve emeklilik sonrası statü kaybı ile ilişkili olduğu görülmektedir.

Genetik Yatkınlık ve Aile Öyküsü

Ailede depresyon veya iki uçlu bozukluk öyküsü bulunması, genetik yatkınlığı güçlü şekilde destekler.

Aile öyküsü olan bireylerde hastalık daha erken yaşta ortaya çıkar.
Genetik yatkınlığı olmayan kişilerde ise yoğun stresörler (iş kaybı, yas, travma vb.) tetikleyici rol oynar.
Doğum sonrası depresyon vakalarının bir kısmı da aslında iki uçlu bozukluk zemininde gelişir ve bu grup dikkatle izlenmelidir.

Kültürel ve Etnik Farklılıkların Etkisi

Kültürel yapı, duygudurum bozukluklarının hem görülme sıklığını hem de ifade biçimini etkiler.

Yapılan araştırmalara göre, Asyalı Amerikalılar arasında depresyon oranı daha düşük görünür; bu, kültürel bastırma ve duyguların açıkça ifade edilmemesiyle açıklanır.
Afrikalı Amerikalılar ve Hispanik kökenli bireylerde ise depresyon oranı benzer düzeydedir.
Türkiye gibi kolektivist kültürlerde ise ailesel bağların güçlü olması, kimi zaman koruyucu etki yaratırken, sosyal beklenti baskısı depresif duygulanımı artırabilir.

Medeni Durumun Etkisi: Evlilik ve Depresyon İlişkisi

Araştırmalar, bekar, boşanmış veya eşini kaybetmiş bireylerde depresyon oranlarının evlilere göre belirgin şekilde daha yüksek olduğunu göstermektedir.

Boşanma, ayrılık veya eş kaybı; hem duygusal hem ekonomik düzeyde yoğun stres yaratır.
Duygudurum bozukluğu olan bireylerde boşanma oranı da normal popülasyona göre daha yüksektir.
Bu durum iki yönlüdür:

Depresyon, evlilik ilişkilerinde çatışmayı artırabilir.
Boşanma veya ilişki kaybı, depresyonu tetikleyebilir.

Sosyoekonomik Düzey ve Depresyon Arasındaki İlişki

Düşük sosyoekonomik statü, duygudurum bozukluklarının en güçlü toplumsal belirleyicilerinden biridir.
Bu grup genellikle şu özelliklerle tanımlanır:

Düşük eğitim düzeyi
Düşük gelir ve yaşam standardı
Yüksek işsizlik oranı
Barınma güvencesizliği

NCS (National Comorbidity Survey) verilerine göre, major depresif bozukluk oranı işsizlerde çalışanlara göre üç kat daha fazladır.
Ayrıca, düşük gelir grubundaki bireylerde tedaviye erişim sınırlılığı, hastalığın kronikleşmesine neden olur.
Buna karşılık, iki uçlu II bozukluğu olan kişiler genellikle daha yüksek sosyoekonomik statüde yer alır; bu bireyler çoğunlukla yaratıcı, girişimci ve üretken kişilik yapısına sahiptir.

Sosyal Faktörler: Toplumsal Roller, Destek ve İzolasyon

Toplumsal rollerin baskısı, özellikle kadınlarda depresyon gelişiminde etkilidir.

Çalışan kadınlarda iş ve aile rolü çatışması
Erkeklerde duygusal paylaşım eksikliği ve sosyal izolasyon
Yaşlı bireylerde yalnızlık ve sosyal dışlanma
Gençlerde sosyal medya kaynaklı yetersizlik duygusu

Sosyal destek düzeyi yüksek olan bireylerde depresyon oranı belirgin şekilde daha düşüktür.
Bu nedenle psikososyal destek ağlarının güçlendirilmesi, hem önleyici hem de tedavi edici bir strateji olarak önem taşır.

Duygudurum Bozukluklarının Sosyal Sonuçları

Depresyon ve iki uçlu bozukluklar sadece kişisel düzeyde değil, toplumsal ölçekte de üretkenliği etkiler:

Uzun süreli iş gücü kaybı
Akademik performans düşüklüğü
Sosyal ilişkilerde kopukluk
Ekonomik maliyetlerde artış

Bazı hipomanik dönemler üretkenliği artırabilse de, çoğu zaman bu dönemleri yoğun depresif ataklar izler. Bu döngü, hem bireyin hem de toplumun işlevselliğini azaltır.

Biyopsikososyal Bir Yaklaşımın Önemi

Duygudurum bozukluklarının anlaşılması ve tedavisinde yalnızca biyolojik değil, demografik, sosyal ve ekonomik boyutların da dikkate alınması gerekir.
Cinsiyet, yaş, kültür, gelir düzeyi, sosyal destek ağı ve aile yapısı gibi faktörler, hem hastalığın başlangıcını hem de seyrini belirler.

Erken tanı, toplumsal farkındalık, sosyal destek mekanizmalarının güçlendirilmesi ve psikoterapiye erişimin kolaylaştırılması, toplumda duygudurum bozukluklarının yükünü azaltmada en etkili stratejilerdir.

- Duygudurum Bozukluklarında Demografik, Sosyal ve Sosyoekonomik Faktörler